Pordnik ABC – Osoba z niepełnosprawnością w przepisach prawa

1.    Status prawny osoby z niepełnosprawnością intelektualną

Status prawny i możliwość realizacji swoich praw jest dla każdego
człowieka rzeczą fundamentalną, pozwala czuć się członkami społeczności i umożliwia podejmowanie wiążących decyzji przez nas samych. Źródłem wolności i praw jest godność człowieka, która na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest nienaruszalna, a jej ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, właśnie ze względu na swoją niepełnosprawność mogą mieć trudności z realizowaniem swoich praw i wolności. Jednak występowanie trudności nie musi wcale oznaczać, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie są w stanie tego dokonać. Bardzo często trudności w dokonywaniu samodzielnych wyborów wiążą się z brakiem odpowiedniego wsparcia.
Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, obowiązująca w Polsce od 2012 roku, w sposób jednoznaczny zakazuje ograniczania i pozbawiania osób z niepełnosprawnościami zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
W wielu krajach Europy wprowadzono już rozwiązania służące wsparciu osób z niepełnosprawnościami w realizacji ich praw i wolności, likwidując jednocześnie zapisy je ograniczające. W Polsce od kilku lat trwają prace nad likwidacją instytucji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenia rozwiązań, które służyć będą wsparciu osób z niepełnosprawnością.

  Aktualnie, polskie prawo przewiduje kilka możliwości, które mogą zostać zastosowane w zależności od sytuacji osoby z niepełnosprawnością związaną ze zdolnością do czynności prawnych.

Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną, co oznacza, że może być podmiotem praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego. Zatem każdy człowiek, niezależnie od swojego wieku czy niepełnosprawności może być np. właścicielem nieruchomości (prawo) i być zobowiązanym do ponoszenia kosztów z nim związanych (obowiązek).

Zdolności prawnej nie można mylić ze zdolnością do czynności prawnych, czyli możliwością samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej poprzez dokonywanie czynności prawnych (przede wszystkim przez zawieranie umów).

Zdolność do czynności prawnych może być:

• pełna,
• ograniczona (ubezwłasnowolnienie częściowe),
• można tej zdolności być pozbawionym (ubezwłasnowolnienie całkowite).

Od możliwości, ale też i sposobu korzystania ze zdolności do czynności prawnych będzie zależeć, jakie formy wsparcia będą właściwe.

2.  Osoba z niepełnosprawnością intelektualną z pełną zdolnością do czynności prawnych

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną wraz z osiągnięciem pełnoletniości uzyskują pełną zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, że rodzic bądź opiekun przestaje mieć prawo do reprezentacji swojego dziecka. Z opiekuna prawnego czyli osoby, która może podejmować decyzje w imieniu podopiecznego, staje się opiekunem faktycznym czyli osobą opiekującą się, lecz nie mającą prawa decydować w jego sprawach. W świetle kodeksu cywilnego osoba pełnoletnia sama podejmuje decyzję, co nie znaczy oczywiście, że nie można jej pomagać.

Dla osób z niepełnosprawnością intelektualną, które korzystają z pełnej zdolności do czynności prawnych istnieją dwie formy wsparcia:

• Kurator dla osoby niepełnosprawnej,
• Pełnomocnik.

Podstawową przesłanką do ustanowienia zarówno kuratora dla osoby niepełnosprawnej jak i pełnomocnika, jest świadomość osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Świadome podjęcie decyzji oznacza podjęcie jej ze zrozumieniem znaczenia decyzji oraz skutków, jakie wywoła. Oświadczenie woli „może być wyrażone przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny” – art. 60 kodeksu cywilnego. Bardzo często osobom z niepełnosprawnością intelektualną odmawiane jest prawo do podejmowania decyzji, podnosząc zarzut braku świadomości przy jej podejmowaniu. Nierzadko odpowiednie wsparcie pozwala osobie z niepełnosprawnością zrozumieć sens i skutki podejmowanej czynności, pozwalając złożyć oświadczenie woli.

• Kurator dla osoby niepełnosprawnej

Kurator dla osoby niepełnosprawnej jest instytucją przewidzianą przez kodeks rodzinny i opiekuńczy w art. 183. Celem ustanowienia kuratora jest niesienie pomocy przy załatwianiu dotyczących spraw osoby, lecz nie chodzi tu o zastępowanie jej przy podejmowaniu decyzji, a jedynie o faktyczną pomoc przy załatwieniu sprawy.

Z wnioskiem o ustanowienie kuratora zwrócić się może sama osoba niepełnosprawna, kierując prośbę do właściwego ze względu na miejsce zamieszkania sądu rodzinnego.

We wniosku musi wskazać osobę, która przyjęłaby taką funkcję. Kuratora dla osoby niepełnosprawnej sąd może ustanowić również na wniosek organizacji społecznej, do której celów statutowych należy ochrona praw osób z niepełnosprawnościami, jednak taki wniosek musi zostać poparty przez samą osobę niepełnosprawną. W sytuacji, w której stan osoby z niepełnosprawnością wyłącza możliwość złożenia wniosku lub wyrażenia zgody, sąd może ustanowić kuratora z urzędu.

Zakres pomocy kuratora określa sąd i są to przede wszystkim czynności faktyczne związane z zarządzaniem majątkiem oraz doradztwo przy czynnościach cywilnoprawnych.

Przykład:

Osoba z niepełnosprawnością chce założyć w banku konto. Obawia się jednak, że może mieć trudności ze zrozumieniem skomplikowanych procedur bankowych, obawia się

również, że umowa o prowadzenie rachunku bankowego może być dla niej niekorzystna. Kurator osoby niepełnosprawnej może udać się z osobą z niepełnosprawnością do banku, wspólnie z nią porozmawiać z przedstawicielem banku, wytłumaczyć bardziej skomplikowane zagadnienia, wyposażając tym samym osobę z niepełnosprawnością

w niezbędną wiedzę, która pomoże jej podjąć decyzję. Po przeanalizowaniu wspólnie z kuratorem oferty, to osoba z niepełnosprawnością podpisuje umowę z bankiem.

Osoba z niepełnosprawnością nie jest pozbawiania zdolności do czynności prawnych, a kurator nie ma upoważnienia do jej reprezentowania. Zgoda kuratora na podjęcie czynności prawnej przez podopiecznego również nie jest wymagana.

Sąd uchyla kuratelę na żądanie osoby, dla której została ustanowiona. Sąd może także przyznać kuratorowi wynagrodzenie, jeśli on o to zawnioskuje. W takim przypadku wynagrodzenie pokrywane jest z majątku osoby, dla której była ustanowiona kuratela.

Pełnomocnik

Każda osoba z pełną zdolnością do czynności prawnych ma prawo do ustanowienia swojego reprezentanta czyli pełnomocnika. Pełnomocnik, posiadając upoważnienia, może dokonywać czynności prawnych w imieniu swojego mocodawcy. Osoba z niepełnosprawnością udzielająca pełnomocnictwa nie traci zdolności do czynności prawnych i może również sama podejmować czynności, także te do których upoważniła pełnomocnika.

Pełnomocnictwo powinno być sporządzone w formie pisemnej i powinno zawierać:

• dane osoby, która go udziela – imię, nazwisko, adres zamieszkania, serię i numer dowodu osobistego,
• dane osoby, która będzie pełnomocnikiem – imię, nazwisko, adres zamieszkania, serię i numer dowodu osobistego,
• zakres czynności, do których upoważniony będzie pełnomocnik.

Pełnomocnictwo może zostać udzielone do wykonania konkretnej czynności, np. podpisania umowy, bądź też do kilku czynności. Istnieje też możliwość udzielenia pełnomocnictwa ogólnego, które obejmuje reprezentację w sprawach tzw. zwykłego zarządu.

WZÓR PEŁNOMOCNICTWA OGÓLNEGO:

Ja, niżej podpisany (imię i nazwisko) …………………… ……………………………, dnia (data) ……………….

udzielam pełnomocnictwa ogólnego (imię i nazwisko)…………………………………………………….. ,

zamieszkałemu/ej w (adres) …………………………………..…… , ul…………………………………………….. ,

legitymującego się dowodem osobistym seria ………. Numer…………………….. wydanym przez

(wpisać organ, który wydał dowód osobisty, np. Prezydenta m. st. Warszawy)……………………. ,

do występowania w moim imieniu przed: władzami państwowymi, urzędami, organami administracji publicznej, sądami, podmiotami gospodarczymi, osobami fizycznymi, a także do składania oświadczeń oraz wniosków procesowych w kontaktach z wymienionymi podmiotami.

  Pomimo, że nie ma wymogu sporządzania pełnomocnictwa w formie aktu notarialnego, większość rodzin osób z niepełnosprawnością intelektualną decyduje się na sporządzenie tego dokumentu właśnie w formie aktu notarialnego. Z prawnego punktu widzenia ważność takiego dokumentu jest tożsama ze zwykłym pełnomocnictwem napisanym w domu, jednak w świadomości urzędników, przed którymi opiekun występuje w imieniu osoby z niepełnosprawnością, moc pełnomocnictwa notarialnego jest większa i nie jest kwestionowana.

Możliwe jest połączenie dwóch form wsparcia osoby z niepełnosprawnością intelektualną posiadającej pełną zdolność do czynności prawnych – kuratora dla osoby niepełnosprawnej i pełnomocnika. Uzbrojona w te dwa instrumenty osoba wspierająca będzie miała duże możliwości wspierania osoby z niepełnosprawnością, począwszy od asystencji aż do jej reprezentacji. Taka forma nie pozbawia osoby z niepełnosprawnością zdolności do czynności prawnych, a zakres wsparcia przez osobę wspierającą zależeć będzie od potrzeb osoby z niepełnosprawnością.

Dla wielu osób pozostawienie zdolności do czynności prawnej osobie z niepełnosprawnością intelektualną jest traktowane jako błąd zagrażający jej interesom ekonomicznym. Rodzice i opiekunowie również wahają się i zastanawiają, czy jest jakaś forma zabezpieczenia inna niż ubezwłasnowolnienie. Kodeks cywilny zawiera szereg zabezpieczeń, które dotyczą nie tylko osób z niepełnosprawnością intelektualną, ale każdego z nas. Mają one służyć całemu społeczeństwu i stanowić zabezpieczenie przed próbą wykorzystania słabszych jego członków. Są nimi wady oświadczenia woli.

1. Brak świadomości i swobody – „Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych” – art. 82 kodeksu
2. Błąd – W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków

prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy

błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o

 błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej – art. 84 kodeksu cywilnego.

3. Podstęp – Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej – art. 86 kodeksu cywilnego,
4. Groźba – Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia,

jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. – art. 87 kodeksu cywilnego.

W przypadku braku świadomości i swobody, nieważność czynności prawnej następuje z mocy prawa, natomiast w pozostałych przypadkach następuje po złożeniu drugiej stronie stosownego oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli.
Jak widać, osoby z pełną zdolnością do czynności prawnych są chronione na poziomie porównywalnym z osobami z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, przy zachowaniu i poszanowaniu przysługujących im praw.

3.  Osoba z niepełnosprawnością intelektualną z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych

Osobą z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych jest osoba ubezwłasnowolniona częściowo. Przesłanką do częściowego ubezwłasnowolnienia jest – zgodnie z art. 16 kodeksu cywilnego – „choroba psychiczna, niepełnosprawność intelektualna albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw”.

Sąd rodzinny dla takiej osoby ustanawia kuratora, którym najczęściej jest członek najbliższej rodziny. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo sama dokonuje czynności prawnych, jednak ich ważność zależy od zgody kuratora.

Osoba częściowo ubezwłasnowolniona może samodzielnie:

• dokonywać czynności, które nie powodują zmian w jej majątku,
• samodzielnie zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. zakupy w sklepie,
• może nawiązać samodzielnie stosunek pracy (podpisać umowę o pracę) oraz dokonywać czynności prawnych dotyczących tego stosunku, na przykład wyrazić

zgodę na zmianę warunków pracy. Jeśli jednak stosunek pracy nie służy dobru osoby ubezwłasnowolnionej, kurator może za zgodą sądu opiekuńczego rozwiązać ten stosunek pracy.

• może rozporządzać swoim zarobkiem, czyli wynagrodzeniem za pracę,
• może samodzielnie dokonywać czynności prawnych dotyczących przedmiotów oddanych jej przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku.

Natomiast ubezwłasnowolnienie częściowe skutkuje tym, że osoba taka:

• nie może samodzielnie dokonać czynności prawnej, wymagana jest zgoda
• nie może sporządzić testamentu (ale może w dalszym ciągu dziedziczyć),
• nie może sprawować władzy rodzicielskiej nad swoimi dziećmi,
• traci prawo do głosowania w wyborach i

Podstawowym zadaniem kuratora dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej jest ochrona jej interesów majątkowych. Kurator sprawuje pieczę na ekonomicznymi aspektami działalności danej osoby poprzez prawo do zatwierdzania czynności prawnych zawieranych przez osobę ubezwłasnowolnioną. W wyjątkowych przypadkach kurator jest powołany do reprezentowania i zarządu majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej jednak tylko wtedy, gdy sad opiekuńczy tak postanowi i tylko w zakresie, do jakiego sąd go zobowiąże.

4.  Osoba z niepełnosprawnością intelektualną bez zdolności do czynności prawnych

Osobą pozbawioną zdolności do czynności prawnych jest osoba ubezwłasnowolniona całkowicie. Przesłanką do ubezwłasnowolnienia całkowitego jest – zgodnie z art. 13 kodeksu cywilnego –
„choroba psychiczna, niepełnosprawność intelektualna albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania, powodująca że osoba nie jest w stanie kierować swym postępowaniem”. Warto podkreślić, iż sam stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia, niezbędne jest powiązanie pomiędzy stanem, a brakiem możliwości kierowania swoim postępowaniem, które należy zdefiniować jako niemożność dokonywania świadomych i swobodnych czynności prawnych. Nadrzędną dyrektywą orzekania o ubezwłasnowolnieniu należy uznać interes osoby, której wniosek dotyczy.  Wnioskujący o ubezwłasnowolnienie całkowite jak i sąd powinni zważyć, czy wszystkie inne dostępne formy wsparcia nie mogą być skuteczne i czy ich użycie nie jest bardziej celowe.

Sąd rodzinny dla osoby ubezwłasnowolnionej ustanawia opiekuna prawnego, którym najczęściej jest członek najbliższej rodziny. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może dokonywać żadnych czynności prawnych – w jej imieniu działa zawsze opiekun, a skutki tych czynności dotyczą ubezwłasnowolnionego. Opiekun nie musi konsultować swoich decyzji z osobą ubezwłasnowolnioną, może także podejmować decyzje, z którymi podopieczny się nie zgadza.

Opiekun jest odpowiedzialny prawnie za szkodę wyrządzoną przez swoje niewłaściwe wykonywanie opieki nad ubezwłasnowolnionym i jego majątkiem. Ponadto opiekun odpowiada także wobec osób trzecich za szkody wyrządzone im przez ubezwłasnowolnionego. Taka sytuacja ma miejsce jedynie wtedy, gdy można udowodnić opiekunowi tzw. winę w nadzorze, czyli, że zaniedbał swoje obowiązki.

Ubezwłasnowolnienie całkowite rodzi bardzo poważne skutki prawne i powoduje, że osoba, w stosunku do której orzeczono ten rodzaj ubezwłasnowolnienia, traci możliwość samodzielnego działania; samodzielnie może jedynie zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. może robić drobne zakupy w sklepie. Jakiekolwiek inne czynności przez nią dokonane, nawet jeśli były podjęte w sposób świadomy są z mocy prawa nieważne.
Podkreślić należy, że ubezwłasnowolnienie nie służy dobru wnoszących o nie – rodzinie ubezwłasnowolnionego czy instytucji publicznej lub prywatnej, a także nie musi byćustanawiane, jeśli sytuacja życiowa osoby z niepełnosprawnością jest ustabilizowana, ma ona zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i prawną, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej.

Należy zwrócić uwagę, że przepisy kodeksu cywilnego, aktu prawnego z roku 1964, nie służą wsparciu osób z niepełnosprawnością, a preferują zastępcze podejmowanie decyzji. Instytucja ubezwłasnowolnienia, zarówno całkowitego jak i częściowego, oparta jest na ograniczeniu praw osoby z niepełnosprawnością i przekazanie kompetencji do decydowania o swoich sprawach innej osobie.

 W obecnych czasach ubezwłasnowolnienie nie służy już celom, do realizacji których zostało wprowadzone. Ochrona prawna osób z niepełnosprawnością intelektualną nie może polegać na odebraniu lub ograniczeniu ich prawa do decydowania o sobie. Nie jest możliwa równość między ludźmi, wyrównywanie szans osób z niepełnosprawnością intelektualną, dążenie do ich integracji w społeczeństwie, samodzielności i niezależności, gdy jednocześnie istnieje poważne zagrożenie realizacji ich praw w postaci ubezwłasnowolniania.